Aflevering Guido Vanheeswijck

In deze aflevering van de podcast van Thomas: Guido Vanheeswijck, emeritus hoogleraar wijsgerige antropologie, metafysica, cultuur- en godsdienstfilosofie aan de Universiteit Antwerpen en Ku Leuven. Zijn boek Tegendraadse Beschouwingen won de prijs voor het spirituele boek van 2022. In het juryverslag wordt Guido Vanheeswijck geloofd om zijn grote degelijkheid in de beschouwingen die filosofie verweven met de vragen van onze tijd. Tegendraadse Beschouwingen schetst een breed cultuurhistorisch perspectief. In zijn boek bevraagt hij ook de positie van het christendom en de Kerk in een Westerse context. 1. Het boek gaat over het leven in verwarrende tijden. Is dat gevoel er niet 1 van elke generatie?  Wat ik In het boek heb willen duidelijk maken is dat er op een bepaald ogenblik breuklijnen duidelijker worden en dat die breuklijnen zich op verschillende niveaus duidelijk maken.  Dit boek is de uitgebreide versie van mijn emeritaatsafscheidscollege. Na meer dan 40 jaar lesgeven wou ik de cultuurfilosofische/historische achtergrond te schetsen van de veranderingen in de Westerse cultuur en ook Vlaanderen om op die manier te kijken naar wat er gebeurd is met het Christendom. Dat heeft me altijd geïnteresseerd. Het is een soort vervolg op het boekje dat ik schreef in 2019: Onbeminde Gelovigen.  2. Bij veranderingen in de maatschappij tonen zich eerst de gevolgen door een veranderend wereldbeeld, daarna is er een wijzigend mensbeeld en dan tenslotte een evoluerend godsbeeld. Hoe zie je dat vandaag? Dat is de sleutel die ik hanteer, een hypothese. Dit is de culturele wet van de traagheid. Eerst het wereldbeeld, dan het mensbeeld en dan het godsbeeld. Een voorbeeld:  Bij de overgang van de Middeleeuwen naar de Moderne Tijden zien we een mechanisering van het wereldbeeld door de moderne wetenschap. In de 16e eeuw zien we daar directe resultaten van. De mens mag autonoom beslissen. Maatschappelijk komt die verandering veel later, namelijk in de 18e eeuw met de Franse Revolutie. Een politieke autonomie kwam er pas bijvoorbeeld door het stemrecht voor mannen na WOI en voor vrouwen na WOII. Met de betrekking tot het godsbeeld zien we voor de 16e eeuw al verandering optreden, maar maatschappelijk gezien komt dit veel later.  Theoretisch hangen de verandering van wereldbeeld, mensbeeld en godsbeeld samen maar in de maatschappelijke praktijk gebeurt dat nooit gelijktijdig. Op dit moment zitten we met een nieuw wereldbeeld en zien we kiemen van een veranderend mensbeeld. Met betrekking tot het godsbeeld, zijn we pas modern geworden.   3. We lezen in het boek dat we allemaal nominalisten geworden zijn. Wat betekent dit? Dit is een technisch, filosofisch en theologische kwestie die pas de laatste decennia bestudeerd wordt. Dat nominalisme is een theologische leer en dus ook interessant voor godsdienstleerkrachten. Vanuit mijn filosofisch standpunt bepaalt dit nominalisme onze hele cultuur.  Het nominalisme gaat over het statuut van ideeën. We kunnen ons afvragen of deze ideeën echt zijn of zich enkel in ons hoofd afspelen (Plato – ideeënwereld). In de Middeleeuwen zei men dat de ideeën echt waren en de echte wereld maar een afspiegeling was van die ideeën. Dit wordt verbonden met de Griekse filosofie. Dit is een uitvinding van de Franciscanen: met het verstand kan niet over God gepraat worden. We kunnen enkel spreken over de zichtbare werkelijkheid. Dit is nominalisme. Als je Jezus wil volgen moet je naar de concrete realiteit gaan. Thomas van Aquino zegt het tegenovergestelde: dat je met het verstand veel over God kan zeggen.  Ik zou een pleidooi willen houden voor het godsdienstonderwijs. Ik denk dat er heel veel mogelijkheden zitten voor het godsdienstonderwijs vandaag. Er is een onuitroeibare honger naar het zoeken naar antwoorden op de Eeuwige vragen.  Er wordt te weinig over gesproken in de samenleving: “Wat is de wereld, wie zijn we, is er meer dan het tijdelijke?” Godsdienst is een prachtig en moeilijk vak maar een vak waar de vragen die niet meer gesteld worden maar toch existentieel zijn terug aan te kaarten. 4. Godsdienstleerkrachten zijn eigentijds tegendraads. Hoe kan een godsdienstleerkracht zich gefundeerd positioneren in een woke en anti-woke cultuur. Het is een fenomeen van deze tijd dus het zou te gek zijn om daarover te zwijgen. Woke is een bepaalde tendens bij een bepaalde segment van de samenleving en is binnengekomen in het onderwijs. Tom Holland laat in zijn boek Dominion de invloed zien van het christendom doorheen de cultuur. Woke is een kind van het christendom omdat het gevoelig is voor diegene die uitgestoten wordt. Deze ethische gevoeligheid is inherent aan het christendom.  Een belangrijke vraag is: wie is nu het slachtoffer? Dit kan door de geschiedenis goed te bestuderen en te oefenen in fijngevoelig taalgebruik. Vandaag ontbreekt er een nuance bij zowel woke als bij anti-woke. Het verschil tussen fijngevoeligheid en flauwe sentimentaliteit.  Onderwijs moet een kans bieden om in openheid te spreken over woke en anti-woke. Leerlingen kritisch opleiden is hen confronteren met woke en anti-woke argumenten en gevoeligheden. Ten gronde de vragen gaan stellen.  Cancelculture is nooit goed. Je moet ook ideeën aanvaarden waar je van gruwelt. We moeten de jongeren kritisch opvoeden. Kritisch denken is naar de bedding kijken. Als de bedding zich verlegt, verlegt de cultuur zich.  Verwijzingen:  Tom Holland, Dominion. https://www.tom-holland.org/titles/tom-holland/dominion-50th-anniversary-edition/9780349145273/ 5. In deze doorgeslagen individualistische cultuur moeten wij zelf zin vinden. Zin die je kan ontvangen is onverstaanbaar voor moderne oren. Hoe gaan we om met het einde van de grote verhalen in het godsdienstonderwijs? Persoonlijk hou ik wel van de socratische methode. Het geeft geen enkele zin om iets op te leggen. Lucebert zei het al: “Alles van waarde is weerloos”. Je kan mensen wel voorbereiden op zinsvragen. Maar dat botst vaak op de realiteit. Toch blijft het belangrijk om mensen hierop voor te bereiden. Dit kan door bijvoorbeeld oude teksten te geven en daarmee om te gaan. Godsdienstonderwijs is het meest geschikt om tot in de diepte de existentiële vragen te stellen met jonge mensen.  De authentieke godsdienstleerkracht kan kennis geven die resoneert bij leerlingen. Dat zal de leerlingen helpen om kritisch onderbouwd de wereld in te stappen.  6. Is religie een houvast of een zoekkader?  Voor mij allebei. Houvast wordt vaak bekeken als de gemakkelijkheidsoplossing. Geloof is in de eerste plaats een horizon. Religie heeft ook met houvast te maken. In een totaal grondeloze wereld kan en wil niemand leven.